Syndrom chorego budynku

Obecnie około 90% swojego czasu spędzamy w budynkach, z czego większość z nas, znaczną część tego czasu spędza we własnym domu. Z tego względu istotnym staje się nie tylko zapewnienie odpowiednich warunków do funkcjonowania człowieka we wnętrzach obiektów, ale również świadome kształtowanie tego, jak budynek wpływa na jego użytkowników. Poprzez rozważne kreowanie przestrzeni oraz właściwe dostosowanie rozwiązań możemy wpływać na poprawę jakości funkcjonowania mieszkańców.

Jak budynek wpływa na użytkowników

Dom, jak i mieszkanie, w których spędzamy większość czasu, są miejscem, które zapewniać powinno schronienie, bezpieczeństwo oraz komfort. Warunki panujące w miejscu zamieszkania sprzyjać powinny pracy, zabawie i wypoczynkowi. Budynek taki powinien w jak najlepszym sposób przykładać się do spełniania funkcji jaką pełni. Przebywanie w zamkniętych pomieszczeniach może jednak oddziaływać negatywnie na organizm ludzki, szczególnie w przypadku tak zwanych „chorych budynków”, co szczegółowo opisano w artykule poświęconym syndromowi chorego budynku. Relacje pomiędzy warunkami zamieszkania a stanem zdrowia są ze sobą silnie powiązane. Środowisko zbudowane wpływa na wiele aspektów naszego codziennego funkcjonowania, z których wyróżnić można między innymi:

• Zdrowie fizyczne – utrzymanie odpowiedniej jakości termicznej oraz mikroklimatu wnętrz wpływa na zmniejszenie częstotliwości oraz intensywności zachorowań. W szczególności nadmierne zawilgocenie pomieszczeń ma negatywny wpływ na zdrowie, stanowiąc poważne zagrożenie dla dzieci. Realizacja obiektu sprzyjającego zdrowiu wymaga uwzględnienia szerokiej gamy czynników.
• Zdrowie psychiczne – przemyślany wystrój wnętrz, otwartość przestrzeni, zieleń wokół oraz wewnątrz budynku mają pozytywny wpływ na nastrój i samopoczucie mieszkańców, tworząc przyjazną atmosferę.
• Komfort i samopoczucie – funkcjonalność przestrzeni, dostęp do światła naturalnego, rozkład temperatur w pomieszczeniach mają istotny wpływ na jakość funkcjonowania użytkowników. Również zarządzanie akustyką, w celu zapewnienia prywatności oraz odpowiednich warunków do odpoczynku wpływa na zadowolenie mieszkańców.
• Produktywność – istnieje związek między wydajnością a samopoczuciem. Czystość powietrza, dostosowanie temperatury do indywidualnych preferencji oraz jakość akustyczna wnętrz przekłada się na wydajność pracy i nauki.
• Bezpieczeństwo – odpowiednia trwałość rozwiązań, jak i zabezpieczenia na wypadek sytuacji awaryjnych wpływają na poczucie bezpieczeństwa użytkowników. Również efektywność energetyczna obiektu przekłada się bezpośrednio na bezpieczeństwo finansowe i spokój, w związku z brakiem obaw o rosnące ceny energii.
• Więzi społeczne – fizyczny układ, jak i atmosfera panująca wewnątrz budynku wpływa na relacje. Przemyślane projektowanie wspiera zdrowe interakcje między użytkownikami. Jednocześnie dobrze zaplanowane przestrzenie prywatne pozwalają na odpoczynek i relaks.

Wszystkie powyższe elementy wpływają na jakość życia w budynku. Odpowiedzialne podejście do budowy, wysoka jakość projektu i uwzględnienie potrzeb użytkowników, są kluczowe dla stworzenia przestrzeni, która nie tylko spełnia swoje funkcje praktyczne, ale również sprzyja zdrowiu i dobremu samopoczuciu.

Dom dbający o mieszkańców

Zdrowie jako świadomy efekt projektowania to stosunkowo nowa koncepcja, która pojawiła się wraz z rozwojem zrównoważonym oraz wzrostem świadomości oddziaływania środowiska zbudowanego na użytkowników. Wraz z poświęcaniem coraz większej uwagi na cel poprawy jakości funkcjonowania jednostki oraz opracowaniem narzędzi pozwalających na obiektywną weryfikację tych parametrów, budownictwo przestało ograniczać się do wznoszenia obiektów zapewniających nam jedynie schronienie. Obecnie realizujemy budynki, które również przyczynią się do poprawienia jakości naszego życia.

Zdrowy dom możliwie najlepiej sprzyja zaspokajaniu ludzkich potrzeb oraz przyczynia się do kształtowania wysokich standardów zdrowia fizycznego i psychicznego.

Budynek to zespół naczyń połączonych. By zapewnić wysokiej jakości warunki funkcjonowania użytkowników, zadbać należy o każdy element obiektu. Zdrowy dom to nie tylko dobór odpowiedniego wyposażenia instalacyjnego, ale również przemyślny układ funkcjonalny, jak i właściwe rozwiązania materiałowo strukturalne. Wszystkie te elementy są ze sobą powiązane i wpływają na każdy aspekt składający się na ostateczną jakość środowiska wewnętrznego.

• Jakość powietrza wewnętrznego – filtracja powietrza, kontrola wilgotności, ochrona przed radonem, wybór materiałów i środków czyszczących o niskiej zawartości Lotnych Związków Organicznych (LZO).
• Komfort termiczny – minimalizacja mostków termicznych, zapewnienie odpowiedniej temperatury oraz prędkości powietrza we wnętrzach, przeciwdziałanie przeciągom oraz przewiewom.
• Czystość wnętrz – właściwości materiałów wykończeniowych, powierzchnie antybakteryjne, minimalizowanie przedostawania się zanieczyszczeń do wnętrza budynku.
• Czynniki społeczno-socjologiczne – elastyczność funkcjonalno-użytkowa, kształtowanie przestrzeni osobistej oraz wspólnej, przystosowanie obiektu do wymagań osób chorych i niepełnosprawnych,
• Oświetlenie – dostęp do światła naturalnego, intensywność oraz rozmieszczenie oświetlenia sztucznego, temperatura barwowa i zdolność oddawania barw źródeł światła.
• Komfort akustyczny – właściwości materiałów wykończeniowych, rozwiązania przegród oraz instalacji zabezpieczające przed zewnętrznymi, jak i wewnętrznymi źródłami hałasu.

Jednak zdrowy dom to nie tylko efekt zaangażowania i przyjęcia właściwych rozwiązań na etapie projektu. Równie ważna jest jakość realizacji robót. By efektem budowy był bezpieczny i przyjazny mieszkańcom dom ważna jest kontrola jakości prac każdego etapu budowy. Zwłaszcza w dzisiejszych czasach, gdy budowa to znaczne ilości materiałów o różnych parametrach, wymagających szerokiej wiedzy w celu ich właściwego wbudowania.

Podsumowanie

Zdrowy dom to przyjazne środowisko rozwoju, większa produktywność, mniej wizyt u lekarzy i szybszy powrót do zdrowia. Jest to wyraz realizacji idei zrównoważonego rozwoju, skupiającej się nie tylko na środowisku naturalnym, ale także na zapewnieniu możliwie najlepszych warunków funkcjonowania użytkowników we wnętrzach. Aby to osiągnąć wymagana jest jednak szeroka interdyscyplinarna wiedza oraz duże zaangażowanie od etapu projektu po ukończenie budowy.

Grzyby występujące powszechnie w środowisku naturalnym niewątpliwie są niezbędne dla poprawnego jego funkcjonowania. Są również wykorzystywane z korzyścią dla człowieka, np. w medycynie, czy też w przetwórstwie spożywczym, jednakże ich rozwój w budynkach jest niepożądany i najczęściej pociąga za sobą negatywne skutki zdrowotne dla użytkowników porażonych obiektów. W zależności od danych literaturowych nawet ponad 20% mieszkańców Polski może być narażonych na szkodliwe oddziaływania związane z występowaniem grzybów pleśniowych w budynkach. W związku z powyższym co piąty Polak może znajdować się w znacznej grupie osób narażonych na czynniki chorobotwórcze. Jednocześnie biorąc pod uwagę obecne tendencje do spędzania coraz większej ilości czasu w budynkach należy mieć na uwadze, intensyfikację oddziaływania środowiska wewnętrznego na użytkowników obiektów. W zależności od badań, 80-90% swojego czasu spędzamy w budynkach, dlatego coraz istotniejsze staje się zwrócenie uwagi na jakość środowiska wewnętrznego i eliminowanie ewentualnego negatywnego wpływu środowiska wewnętrznego na mieszkańców.

Wraz z powszechnym wzrostem ilości czasu spędzanego we wnętrzach, rozwój grzybów domowych staje się tym bardziej niebezpieczny.

Skąd grzyby w domu?

Naturalnie występujące w środowisku zarodniki grzybów, do obiektów budowlanych przedostają się wraz z powietrzem zewnętrznym dostarczanym na potrzeby wentylacji, są wnoszone przez zwierzęta jak i ludzi, mogą być też rozprowadzane wraz z roślinami, produktami spożywczymi jak i materiałami budowlanymi. Na ogół organizmy te nie stanowią dla nas zagrożenia dopóki pozostają w stanie spoczynku, czyli gdy nie dochodzi do rozwoju grzybni, a ich ilość w powietrzu wewnątrz budynku nie odbiega w znacznym stopniu od przeciętnego stanu powietrza atmosferycznego. Problem zaczyna się pojawiać, gdy zaistnieją warunki umożliwiające przejście zarodnikom w stan aktywności oraz ich rozwój, czego pierwszym objawem jest najczęściej pojawienie się na powierzchni przegród nieestetycznych zmian. Kolejno wraz z dalszym rozwojem grzybów i zwiększeniem ilości obecnych w powietrzu fragmentów strzępek grzybni oraz zarodników zwiększa się ich negatywny wpływ na zdrowie oraz samopoczucie użytkowników porażonych pomieszczeń.

Warunki rozwoju grzybów pleśniowych

Głównym czynnikiem warunkującym rozwój grzybów w budynkach, jest wilgotność powietrza lub podłoża. Do pozostałych czynników wpływających na rozrost tych organizmów zaliczyć można między innymi:

• cechy rozwojowe konkretnego gatunku,
• temperatura,
• światło słoneczne,
• odczyn pH podłoża,
• rodzaj materiału podłoża.

Jak już wspomniano główną przyczyną powstawania zagrzybienia w budynkach jest woda. Problemy związane z rozwojem pleśni pojawiają się najczęściej gdy podłoże pozostaje mokre wystarczająco długi czas. W zależności od pozostałych czynników oraz rodzaju grzyba, rozwój może nastąpić już po kilkudziesięciu godzinach od zawilgocenia podłoża. Źródłem wilgoci w przegrodach mogą być zauważalne gołym okiem zalania, związane z awariami instalacji, powodziami czy też nieszczelnościami w pokryciu dachowym, ale i również trudniejsze do identyfikacji wady takie jak niewłaściwa hydroizolacja (np. fundamentów), błędy w konstrukcji przegród budowlanych (np. mostki termiczne), niewystarczająca wentylacja, wilgoć technologiczna, czy też nieodpowiedni sposób eksploatacji obiektu przez użytkowników.

Wpływ grzybów pleśniowych na użytkowników obiektu

Grzyby rozwijające się w budynkach stanowią zagrożenie dla ich użytkowników głównie poprzez emisję zarodników oraz fragmentów grzybni, które mogą rozwijać się wewnątrz organizmu oraz być źródłem między innymi białek alergennych, lotnych związków organicznych czy też mykotoksyn. Jednym z głównych zagrożeń powodowanych przez grzyby pleśniowe jest ich zdolność do wywołania alergii. W przypadku kontaktu bezpośredniego mogą być również przyczyną grzybic oraz infekcji. Do najpopularniejszych zagrożeń zdrowotnych wynikających z wysokiego zanieczyszczenia grzybami powietrza w pomieszczeniach zaliczyć można:

• alergie,
• grzybice,
• zespół objawów związanych z syndromem chorego budynku,
• zwiększenie zapadalności na choroby układu oddechowego.

Ponadto skutkami wystawienia na oddziaływanie szkodliwych mykotoksyn mogą być również:

• zaburzenia odporności,
• astma oskrzelowa,
• alergiczne zapalenie płuc,
• choroby nowotworowe, w tym białaczka i rak wątroby,
• inne związane z cytotoksycznością oraz działaniem mutagennym.

Powyższa lista schorzeń, sprawia, że grzyby pleśniowe stanowią poważne zagrożenie dla zdrowia człowieka, szczególnie w przypadku długotrwałego przebywania ludzi w porażonych pomieszczeniach.

Wspomnieć należy również, że problem wystawienia na czynniki chorobotwórcze nie dotyczy jedynie użytkowników pomieszczeń mieszkalnych, a związany jest też z niektórymi grupami zawodowymi, narażonymi na wdychanie pyłów organicznych, gdzie rejestruje się znaczne zachorowalności na choroby związane z funkcjonowaniem w środowisku grzybów pleśniowych, np. hodowcy trzody chlewnej, pracownicy tartaków, czy rolnicy.

Grzyby mogą być źródłem poważnych chorób oraz przyczyniać się do degradacji tkanki budowlanej.

Wpływ grzybów na materiały budowlane

Negatywny wpływ grzybów na wyroby budowlane prawdopodobnie nie jest obcy dla większości użytkowników budynków. Przykładowo: skutkiem porażenia drewna przez grzyby, są procesy korozji biologicznej, które można zaobserwować również w środowisku naturalnym. W przypadku porażenia konstrukcji, mogą one doprowadzić nawet do całkowitej utraty nośności zaatakowanych elementów. Trzeba jednak mieć świadomość, że grzyby mogą przyczynić się również do rozkładu innych materiałów budowlanych. takich jak tapety, papy, płyty gipsowo-kartonowe, tkaniny, wykładziny, farby, tworzywa sztuczne, a także cegły, zapraw, betonu, czy też kamienia. Intensywność negatywnych zmian zachodzących dla każdego z powyższych materiałów będzie różna i uzależniona od wielu czynników, jednakże jak widać większość z powszechnie stosowanych materiałów budowlanych jest w zależności od ich indywidualnych cech podatna na destrukcyjne działanie grzybów.  W związku z powyższym również w celu zapewnienia oczekiwanej trwałości wbudowanych wyrobów budowlanych, należy przeciwdziałać rozwojowi niechcianych mikroorganizmów, przede wszystkim poprzez respektowanie zasad w zakresie zabezpieczania obiektu przed zawilgoceniem. Odpowiednie kroki powinno się podejmować już na początkowych etapach robót związanych ze wznoszeniem budynku oraz kolejno w trakcie jego eksploatacji. Trzeba mieć na uwadze, że rodzaj stosowanych materiałów ze względu na różną podatność na drobnoustroje oraz sposób ich wbudowania w obiekt przekłada się bezpośrednio na późniejszą podatność przegród budowlanych na porażenie przez grzyby. Dlatego odpowiedni projekt oraz należyta staranność podczas realizacji robót są kluczowe dla zapewnienia trwałości budynku, jak i przede wszystkim ochrony zdrowia użytkowników.

Występowanie i przeciwdziałanie rozwojowi grzybów w budynkach

Podstawą profilaktyki mającej na celu uniemożliwienie rozwoju grzybów pleśniowych w pomieszczeniach mieszkalnych jest odpowiednio sporządzony projekt, respektujący zasady wynikające z fizyki budowli, z uwzględnieniem szczegółowej analizy miejsc newralgicznych jakimi są obecne w przegrodach budowlanych mostki termiczne oraz odpowiednie dobranie zabezpieczeń przeciwwodnych dostosowanych między innymi do warunków gruntowych występujących w miejscu realizacji obiektu. Zagadnienie to jest o tyle istotne, że znalazło swoje odzwierciedlenie w przepisach. W rozporządzeniu w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie poświęcono temu rozdział zatytułowany „Ochrona przed zawilgoceniem i korozją biologiczną”. Kolejno istotnym czynnikiem w zakresie przeciwdziałania rozwojowi niechcianych mikroorganizmów jest stosowanie się do zapisów zawartych w projekcie podczas realizacji obiektu oraz przestrzeganie technologii robót budowlanych. Ponieważ nawet najdokładniejszy projekt nie gwarantuje osiągnięcia oczekiwanego rezultatu w przypadku ignorowania wytycznych w nim zawartych na etapie budowy. Ostatecznie również sam użytkownik ma bezpośredni wpływ na możliwość przyczynienia się do umożliwienia wzrostu niepożądanych mikroorganizmów, w skutek niewłaściwej eksploatacji budynku. Podstawą jest zapewnienie sprawnej wentylacji budynku, dobrą praktyką w tym zakresie jest kontrolowanie poziomu wilgotności powietrza panującej we wnętrzach, by nie przekraczała optymalnej wartości i reagowanie w razie utrzymywania się podwyższonej wartości wilgotności powietrza, np. poprzez przewietrzanie. Należy mieć również na uwadze, konieczność prowadzenia rutynowych konserwacji obiektu oraz elementów jego wyposażenia, by nie przyczyniać się do nadmiernego zawilgocenia przegród budowlanych, np. poprzez utrzymanie w przyzwoitym stanie orynnowania oraz opaski wokół budynku, w celu utrzymania odpowiedniego odprowadzenia wód opadowych. Jednocześnie wszelkie niekontrolowane przecieki będące np. skutkiem awarii, czy nieszczelności powinno się możliwie szybko usuwać, wraz z jednoczesnym osuszaniem miejsc zalania. By wyłapać na wczesnym etapie ewentualne oznaki świadczące o możliwym rozwoju grzybów, w trakcie rutynowego sprzątania warto zwracać uwagę na miejsca takie jak ościeża okienne, czy narożniki ścian zewnętrznych, a także od czasu do czasu kontrolować stan powierzchni zasłoniętych przez duże meble, szczególnie gdy są one zlokalizowane przy ścianach zewnętrznych. Objawy takie jak lokalne przebarwienia, czy również łuszczenie się tapet i farb mogą świadczyć o rozwoju niepożądanych mikroorganizmów. W przypadku potwierdzenia rozwoju grzybów na przegrodach budowlanych należy przede wszystkim usunąć przyczynę powstania warunków sprzyjających ich rozwojowi. Stosowanie domowych środków czystości w celu dezynfekcji może jedynie chwilowo maskować problem, czego konsekwencją jest powtórne uwidocznienie się grzybów pleśniowych. W celu wdrożenia trwałych rozwiązań, konieczne może się okazać zlecenie tego zadania specjaliście, który zweryfikuje źródło problemu oraz wskaże sposób przeprowadzenia ewentualnej naprawy.

Podsumowanie

Grzyby stanowią obecnie oddzielne królestwo organizmów, którego różnorodność biologiczną szacuje się nawet na ok. 1,5 mln gatunków. W zależności od rodzaju mogą one przyczyniać się do degradacji tkanki budowlanej jak i mieć negatywny wpływ na zdrowie człowieka. Krótkotrwałe narażenie na oddziaływanie podwyższonego stężenia substancji produkowanych przez grzyby nie powinno wpłynąć negatywnie na zdrowy organizm ludzki, najbardziej narażone są jednak dzieci, chorzy, osoby starsze oraz o obniżonej odporności. Nie należy jednak ignorować pierwszych oznak obecności pleśni w pomieszczeniach, ponieważ długotrwałe narażenie na działanie mykotoksyn, może skutkować nawet rozwojem nowotworów.